تفاوت شب‌کاری با نوبت‌کاری و روش محاسبه آنها
تفاوت شب‌کاری با نوبت‌کاری و روش محاسبه آنها از آن موضوعاتی است که همیشه برای حسابداران، کارفرمایان، و حتی کارکنان شیفتی، محل ابهام و سوال بوده است. در بسیاری از شرکت‌ها و کارگاه‌ها، این دو مفهوم به اشتباه یکی تلقی می‌شوند و همین مسئله موجب اختلاف در محاسبات فیش حقوقی، گزارش‌های بیمه‌ای و حتی شکایت کارگری می‌گردد.
در این مقاله به‌صورت جامع و کاربردی، تفاوت‌های قانونی، اجرایی و محاسباتی بین شب‌کاری و نوبت‌کاری را بررسی خواهیم کرد و یاد می‌گیریم که هرکدام در چه شرایطی تعریف می‌شود و نرخ محاسبه آنها چگونه است.
✅ تعریف قانونی شب‌کاری و نوبت‌کاری
🔹 شب‌کاری چیست؟
طبق ماده ۵۸ قانون کار ایران:
«کار در ساعت ۲۲ تا ۶ بامداد شب‌کاری محسوب می‌شود و کارگر مشمول دریافت ۳۵٪ اضافه بر مزد ساعتی خود خواهد بود.»
در واقع شب‌کاری فقط زمانی رخ می‌دهد که کل یا بخشی از ساعات کاری فرد در این بازه (۲۲ تا ۶) باشد و این وضعیت تکرار شود.
🔹 نوبت‌کاری چیست؟
طبق ماده ۵۵ قانون کار:
«نوبت‌کاری به کاری گفته می‌شود که شیفت کاری کارگر در طول ماه گردش دارد و در شیفت‌های مختلف (صبح، عصر، شب) به‌صورت چرخشی فعالیت می‌کند.»
در نوبت‌کاری، نوع شیفت دائماً در حال تغییر است و به همین دلیل قانون برای آن فوق‌العاده خاص در نظر گرفته است.
📊 جدول مقایسه‌ای شب‌کاری و نوبت‌کاری
| ویژگی‌ها | شب‌کاری | نوبت‌کاری |
| ساعت مشمول | ۲۲ شب تا ۶ صبح | کل شبانه‌روز (چرخش شیفتی) |
| نوع پرداخت | ۳۵٪ بیشتر از مزد ساعتی | بین ۱۰٪ تا ۲۲٫۵٪ بر اساس نوع نوبت |
| شرط اصلی | حضور در بازه شب (۲۲ تا ۶) | چرخش منظم بین شیفت‌ها |
| قابلیت جمع شدن مزایا | خیر (فقط بالاترین مزایا پرداخت می‌شود) | خیر |
| مستندات لازم | لیست ساعات کاری در بازه شب | برنامه نوبت‌کاری چرخشی در ماه |
| مشمول بیمه و مالیات | بله | بله |
💡 نکات مهم در تمایز شب‌کاری و نوبت‌کاری
- کار در شب به‌تنهایی نوبت‌کاری نیست؛ اگر کارگری همیشه شب کار می‌کند ولی شیفت او تغییر نمی‌کند، فقط شامل شب‌کاری می‌شود.
- نوبت‌کاری ممکن است شامل شب‌کاری هم باشد، اما در این صورت فقط یکی از مزایا (بالاترین درصد) به کارگر تعلق می‌گیرد.
- شب‌کاری به دلیل سختی جسمی و روحی بیشتر، نرخ بالاتری (۳۵٪) نسبت به نوبت‌کاری دارد.
- فوق‌العاده‌های مربوط به هر کدام باید جداگانه در فیش حقوقی درج شود، همراه با ثبت دقیق در نرم‌افزارهای حضور و غیاب.
- سازمان تأمین اجتماعی، در رسیدگی‌های بیمه‌ای، به‌دقت این دو مورد را بررسی می‌کند؛ ثبت اشتباه می‌تواند منجر به مغایرت بیمه‌ای شود.
✅ روش محاسبه فوق‌العاده شب‌کاری و نوبت‌کاری
◾ شب‌کاری:
فوق‌العاده شب‌کاری = مزد ساعتی × ۰٫۳۵ × تعداد ساعات شب
مثال: اگر مزد ساعتی فرد ۵۰۰,۰۰۰ ریال باشد و در ماه ۴۰ ساعت شب‌کاری داشته باشد:
۵۰۰,۰۰۰ × ۰٫۳۵ × ۴۰ = ۷,۰۰۰,۰۰۰ ریال
◾ نوبت‌کاری:
| نوع نوبت‌کاری | درصد فوق‌العاده |
| صبح و عصر | ۱۰٪ |
| صبح، عصر و شب (گردشی کامل) | ۱۵٪ |
| عصر و شب یا صبح و شب | ۲۲٫۵٪ |
فرمول: (مزد پایه + مزایای مستمر) × درصد فوق‌العاده
مثال: اگر مزد ماهانه ۱۲۰,۰۰۰,۰۰۰ ریال باشد و نوبت‌کاری از نوع «صبح، عصر، شب» باشد:
۱۲۰,۰۰۰,۰۰۰ × ۱۵٪ = ۱۸,۰۰۰,۰۰۰ ریال
❗ خطاهای رایج در سازمان‌ها
- پرداخت هم‌زمان شب‌کاری و نوبت‌کاری به‌صورت جمع → تخلف و هزینه مازاد
- عدم مستندسازی برنامه نوبت‌کاری → رد شدن مزایا در بیمه
- ثبت اشتباه در نرم‌افزار حضور و غیاب → مغایرت بین فیش حقوقی و لیست بیمه
- عدم درج جداگانه در فیش حقوقی → مشکلات در حسابرسی داخلی و رسیدگی اداره کار
🤔 پرسش‌های متداول درباره شب‌کاری و نوبت‌کاری
۱. اگر شیفت ثابت شب باشد، نوبت‌کاری محسوب می‌شود؟
خیر، فقط شب‌کاری محسوب می‌شود چون چرخش بین شیفت وجود ندارد.
۲. آیا شب‌کاری و نوبت‌کاری مشمول بیمه و مالیات هستند؟
بله، هر دو فوق‌العاده، جزو مزایای مستمر محسوب شده و مشمول بیمه و مالیات هستند.
۳. اگر کارگر در روزهای تعطیل شب‌کاری داشته باشد، آیا اضافه‌کاری هم می‌گیرد؟
بله، در صورت حضور در تعطیلات رسمی، اضافه‌کاری دو برابر + شب‌کاری اعمال می‌شود.
۴. نوبت‌کاری باید در قرارداد ذکر شود؟
ترجیحاً بله؛ همچنین برنامه شیفت‌های ماهانه نیز باید ضمیمه شود.
۵. محاسبه صحیح این مزایا را چطور می‌توان حرفه‌ای یاد گرفت؟پیشنهاد می‌کنم منبعی معتبر و دارای مثال‌های واقعی و کاربردی را مطالعه کنید تا درک عمیق‌تری نسبت به این تفاوت‌ها داشته باشید.
📘 نتیجه‌گیری
درک تفاوت شب‌کاری با نوبت‌کاری، و نحوه محاسبه صحیح فوق‌العاده‌های مربوط به هرکدام، یکی از مهارت‌های ضروری برای مسئولین واحد منابع انسانی و حسابداری حقوق و دستمزد است. اجرای صحیح این قوانین، هم رضایت کارکنان را افزایش می‌دهد و هم از بروز تخلفات و جرایم قانونی جلوگیری می‌کند.
🔹 محتوای این مقاله برگرفته از کتاب «ایستگاه پایانی حقوق و دستمزد» تألیف مجتبی سهرابی بود.
برای تهیه این کتاب ارزشمند و کاربردی، وارد لینک زیر شوید:
📘 مشاهده و تهیه کتاب ایستگاه پایانی حقوق و دستمزد
